Nguyên tắc cơ bản của dưỡng sinh theo y học cổ truyền Trung Hoa

Dưỡng sinh có nghĩa là bảo dưỡng sinh mệnh. Tuổi thọ của con người có kỳ hạn tương đối cố định, theo quy luật sinh mệnh: sinh, trưởng, tráng, lão. Tuy nhiên thông qua điều nhiếp bảo dưỡng có thể làm cho thể chất tăng cường, nâng cao khả năng thích ứng của chính khí với hoàn cảnh bên ngoài nhằm giảm thiểu hoặc tránh sự phát sinh bệnh tật, tạo trạng thái tốt nhất cả về tinh thần lẫn thể chất, âm dương điều hòa trong quá trình hoạt động sống của cơ thể, từ đó kéo dài tuổi thọ. Như vậy dưỡng sinh có ý nghĩa hết sức quan trọng với việc đề phòng bệnh tật, nâng cao thể chất, kéo dài tuổi thọ. Theo y học cổ truyền Trung Hoa, dưỡng sinh cũng phải tuân theo một số nguyên tắc cơ bản như sau:

1. Nguyên tắc thích ứng với tự nhiên:

Theo quan niệm cổ nhân Trung Hoa, "Con người với trời đất tương ứng". Hoạt động sống của con người tuân theo quy luật khách quan của giới tự nhiên, bản thân con người có khả năng thích ứng với quy luật biến hóa chung của tự nhiên. Nắm vững những quy luật, chủ động thực hiện các biện pháp dưỡng sinh cho phù hợp thì sẽ tránh được bệnh tật, bảo vệ sức khỏe và kéo dài tuổi thọ. Sách Tố vấn – Tứ khí điều thần đại luận biên đề ra: "Xuân hạ dưỡng dương, thu đông dưỡng âm là theo nguồn gốc của nó". Nguyên tắc "thuận thời nhiếp dưỡng" là theo quy luật âm dương tiêu trưởng bốn mùa tiến hành dưỡng sinh giúp hoạt động sinh lý của cơ thể đồng bộ với chu kỳ biến đổi của tự nhiên, duy trì điều hòa thống nhất giữa cơ thể với hoàn cảnh bên ngoài.  

2. Chú trọng điều dưỡng tinh thần:

2.1. Tránh kích thích không lợi:

Tránh kích thích không lợi chủ yếu bao gồm hai nội dung. Một là cố gắng tránh kích thích không lợi từ bên ngoài ảnh hưởng đến cơ thể. Nghĩa là hoàn cảnh tự nhiên trong lành, hoàn cảnh xã hội tốt đẹp, không khí gia đình hòa thuận, hạnh phúc đều có tác dụng đến tinh thần. Vì vậy vừa tích cực tạo ra môi trường có lợi vừa cố gắng tránh những yếu tố có hại cho tinh thần. Hai là tích cực điều trị bệnh tật, phòng ngừa những kích thích bất lợi phát sinh từ bên trong cơ thể. Bản thân bệnh tật tạo thành những kích thích bất lợi khó chịu cho người bệnh. Những bệnh nặng hoặc bệnh lâu ngày dễ tạo cho người bệnh tinh thần không thoải mái. Kích thích từ bên trong cũng có thể tạo những biến đổi tình chí bất thường, làm bệnh nặng hơn, ảnh hưởng đến sự hồi phục sức khỏe hoặc quá trình lão hóa.

2.2. Tự nâng cao khả năng điều chỉnh tâm lý:

Những kích thích tình cảm quá mức kéo dài, khi vượt quá khả năng điều tiết tâm lý của con người mới trở thành nhân tố gây bệnh. Khả năng điều tiết tâm lý của người đầu tiên liên hệ mật thiết với "chí ý hòa". Sách Linh khu – Bản tạng viết: "Chí ý hòa thì tinh thần luôn thoải mái, hồn phách không tán, không cáu gắt, ngũ tạng không dễ mắc tà bệnh". Nói cụ thể "chí ý hòa" quan hệ mật thiết với khí chất, giới tính, tuổi tác, kinh nghiệm, văn hóa tư tưởng và tu dưỡng của từng cá thể trong cộng đồng, từ đó biểu hiện sự khác biệt của mỗi người trong tính chịu đựng, tính mẫn cảm cũng như sự phát sinh bệnh tình cảm. Vì vậy yêu cầu từng người thông qua hoạt động dưỡng sinh tự điều tiết tâm lý, thông qua quá trình nhận thức và hoạt động tư tưởng thay đổi thói quen tình cảm, loại trừ những kích thích bất lợi, duy trì hoàn cảnh tâm lý tốt đẹp.

2.3. Phòng sự có điều độ:

Quan hệ sinh hoạt giữa nam và nữ là bản năng thiên phú, cần thiết để duy trì giống nòi, vì vậy ở tuổi thanh niên tự nhiên hình thành ham muốn nhục dục. Đây là biểu hiện tinh khí trong thận sung thực. Sinh hoạt tình dục điều độ không những làm cho cơ thể khỏe mạnh mà còn duy trì sự phồn thịnh cho dân tộc, có ý nghĩa quan trọng với sự ổn định hòa thuận cho xã hội và gia đình. Vì vậy các thầy thuốc đều rất coi trọng giúp người bệnh điều chỉnh hoạt động này. Từ trước đến nay người ta đều chủ trương nam nữ đến tuổi thì dựng vợ gả chồng. Điều đó cho thấy quan hệ sinh hoạt là cần thiết, thuận với tự nhiên. Nếu sau khi thành niên vẫn chưa có hoạt động giới tính thích hợp, không những không thỏa mãn về mặt sinh lý, lâu ngày có thể thành bệnh tật, mà ngay cả về mặt tâm lý do những ham muốn không được thỏa mãn, uẩn khúc không được giãi bày cũng dễ tạo nên chứng khí uất trệ. Trong các y văn cổ viết về bệnh của những quả phụ, đàn ông góa vợ thường do can mất sơ tiết nên dễ mắc các chứng bệnh liên quan đến rối loạn vận động của khí.

Do sinh hoạt tình dục gây hao tổn thận tinh nên cần thiết phải điều độ. Tinh khí trong thận là nguồn động lực cho hoạt động sống, là gốc rễ của âm dương toàn thân. Tiêu hao quá nhiều sẽ dẫn đến khuynh tổn làm chức năng giảm sút, toàn thân hư nhược, thậm chí sớm lão hóa. Sinh hoạt tình dục điều độ thì thận tinh sẽ được giữ gìn.

2.4. Chú ý rèn luyện thân thể:

Rèn luyện thân thể không chỉ làm lưu thông khí huyết, gân cốt cứng cáp, cơ nhục phát triển, chức năng tạng phủ tốt, tăng cường thể chất mà còn có thể dùng "động" giúp "tĩnh" – điều tiết hoạt động tinh thần tình chí của người, giúp cơ thể khỏe mạnh. Vì vậy vận động dưỡng sinh là một trong những nội dung quan trọng trong hoạt động dưỡng sinh.

Rèn luyện hình thể nói chung yêu cầu vận động với lượng thích hợp nhằm đến "cơ thể săn chắc nhưng không mệt mỏi". Mặt khác còn yêu cầu nhịp nhàng tuần tự, kiên trì thì mới có thể thu được hiệu quả dưỡng sinh.

2.5. Điều hòa ngũ vị:

"Ăn uống điều hòa có thể trừ tà mà an tạng phủ, tình chí vui vẻ sảng khoái có thể bổ khí huyết" cho thấy con người rất chú trọng ăn uống để dưỡng sinh. Ăn uống bồi dưỡng cũng cần tuân theo những nguyên tắc nhất định.

– Những kiêng khem trong ăn uống: theo sách Kim quỹ yếu lược, "Thường đồ ăn thức uống có tác dụng bổ dưỡng, nhưng những thức ăn không tốt thì ngược lại chỉ gây hại… Những thứ tốt có lợi cho cơ thể, những thứ xấu sẽ gây bệnh, thậm chí nguy hiểm đến tính mạng". Điều đó cho thấy thức ăn có những điều nên và những điều kiêng, có thứ có lợi và có thứ có hại. Vì vậy kiêng khem trong ăn uống là nguyên tắc đầu tiên của ăn uống dưỡng sinh. Nói chung người thể chất thiên nhiệt nên ăn đồ mát, tránh đồ nóng; người thể chất thiên hàn cần ăn đồ ấm nóng, tránh đồ mát lạnh; người thể địa điều hòa tránh dùng các đồ ăn quá nóng, quá lạnh.

– Nên ăn đủ chất: cơ thể muốn tồn tại phải nhờ ăn uống, nhu cầu các chất dinh dưỡng của cơ thể rất đa dạng. Các thức ăn giàu chất dinh dưỡng có thể giúp cơ thể sinh trưởng phát dục thuận lợi, chống lão hóa, tránh các bệnh do thiếu dinh dưỡng gây ra. Muốn vậy trong khi ăn uống cần kết hợp các thức ăn theo nguyên tắc toàn diện, hợp lý, kết hợp với nhau nhằm đủ chất dinh dưỡng, thăng bằng âm dương.

Sách Tố vấn – Tàng khí pháp thời luận biên viết: "Thuốc để chữa bệnh, ngũ cốc để nuôi dưỡng, ngũ quả để giúp đỡ, ngũ súc để giúp ích, ngũ rau để bổ sung, khí vị hợp lý có thể bổ ích tinh khí". Đây là những yêu cầu tương đối toàn diện hợp lý kết hợp các chất dinh dưỡng cần thiết cho cơ thể.

2.6. Ngăn ngừa bệnh tà xâm nhập:

Ngăn ngừa ngoại tà là nguyên tắc khá quan trọng trong dưỡng sinh học. Chủ yếu thể hiện trên ba mặt. Một là "tránh lúc phong tà thừa hư xâm nhập". Hai là cần chú ý "tránh khí độc" nhằm ngăn ngừa bệnh truyền nhiễm.  Ba là dùng thuốc để dự phòng. Ngay từ rất sớm trong Tố vấn di biên – Thích pháp luận biên đã viết: "Tiểu kim đan… uống mười viên, không thể mắc bệnh dịch". Hiện nay thì sử dụng nhiều loại vacxin đề phòng các bệnh truyền nhiễm phát sinh và lưu hành. Nội dung của nó hết sức phong phú tạo thành một khâu quan trọng trong dưỡng sinh phòng bệnh.